The Chemist Who Dissolved Two Nobel Medals to Defy the Nazis

Ο Χημικός που Διέλυσε Δύο Νόμπελ για να Νικήσει τους Ναζί

Είναι μια πραγματικά συναρπαστική ιστορία, όπου η επιστήμη νίκησε τη βαρβαρότητα.

🎖️ Ο Επιστήμονας: Γκέοργκ ντε Χέβεσυ

Ο Γκέοργκ ντε Χέβεσυ (George de Hevesy, 1885–1966) ήταν Ούγγρος χημικός, πρωτοπόρος στη χρήση ραδιοϊσοτόπων στην ιατρική και τη φυσική. Στα τέλη της δεκαετίας του 1930 εργαζόταν στο Ινστιτούτο Θεωρητικής Φυσικής στην Κοπεγχάγη, με επικεφαλής τον μεγάλο νομπελίστα Νιλς Μπορ (Niels Bohr).

Εκεί, στο εργαστήριο του Μπορ, θα εκτυλισσόταν μια από τις πιο εντυπωσιακές ιστορίες όπου η καθαρή επιστήμη γίνεται εργαλείο αντίστασης.

📜 Τα Μετάλλια που Έπρεπε να «Εξαφανιστούν»

Στο Ινστιτούτο υπήρχαν δύο χρυσά μετάλλια Νόμπελ, εμπιστευμένα στον Μπορ για φύλαξη:

• Το μετάλλιο του Max von Laue, Νόμπελ Φυσικής 1914. Ο Von Laue ήταν ανοιχτά επικριτικός απέναντι στον Χίτλερ και το ναζιστικό καθεστώς.
• Το μετάλλιο του James Franck, Νόμπελ Φυσικής 1925. Ο Franck, Εβραϊκής καταγωγής, είχε παραιτηθεί το 1933 από τη θέση του στη Γερμανία σε ένδειξη διαμαρτυρίας και είχε φύγει από τη χώρα.

Τα μετάλλια ήταν χαραγμένα με τα ονόματα των κατόχων τους. Αν οι Ναζί τα έβρισκαν στην Κοπεγχάγη, θα ήταν ξεκάθαρη απόδειξη ότι αυτοί οι δύο Γερμανοί επιστήμονες είχαν εμπιστευτεί τους Δανούς συναδέλφους τους. Σε ένα καθεστώς παρακολούθησης και εκδίκησης, αυτό μπορούσε να γίνει επικίνδυνο όπλο.

⚠️ Απρίλιος 1940: Ο Κίνδυνος Πλησιάζει

Τον Απρίλιο του 1940, η Γερμανία εισβάλλει στην Δανία και καταλαμβάνει την Κοπεγχάγη. Ο Ντε Χέβεσυ και οι συνάδελφοί του γνωρίζουν ότι το Ινστιτούτο θα ερευνηθεί από τη Γκεστάπο.

Κρύψιμο σε συρτάρι; Πολύ εύκολο να βρεθεί. Θάψιμο στον κήπο; Επικίνδυνο και για το ίδρυμα και για τους επιστήμονες.

Ο Ντε Χέβεσυ σκέφτεται όπως ένας χημικός: αν δεν μπορώ να κρύψω τα μετάλλια, μπορώ να τα κάνω να «εξαφανιστούν»;

⚗️ Η Μεγαλοφυής Ιδέα: Βασιλικό Ύδωρ

Ο Ντε Χέβεσυ αποφασίζει να χρησιμοποιήσει ένα από τα πιο ισχυρά διαβρωτικά διαλύματα της χημείας: το βασιλικό ύδωρ (aqua regia).

Τι είναι το Βασιλικό Ύδωρ;

Χαρακτηριστικό	Περιγραφή
Σύνθεση	Μείγμα συμπυκνωμένου νιτρικού οξέος (HNO3) και συμπυκνωμένου υδροχλωρικού οξέος (HCl).
Τυπική αναλογία	3 μέρη HCl προς 1 μέρος HNO3 (3:1).
Ιδιότητα	Από τα ελάχιστα διαλύματα που μπορούν να διαλύσουν χρυσό (Au) και πλατίνα (Pt).
Όνομα	«Βασιλικό ύδωρ» γιατί διαλύει τον «βασιλιά των μετάλλων», τον χρυσό.

Πώς διαλύει τον χρυσό;

• Το νιτρικό οξύ οξειδώνει τον χρυσό σε ιόντα Au³⁺.
• Το υδροχλωρικό οξύ προσφέρει ιόντα Cl⁻, που σχηματίζουν το ανιόν [AuCl₄]⁻.
• Καθώς τα ιόντα χρυσού «παγιδεύονται» σε αυτό το σύμπλοκο, ο χρυσός συνεχίζει να διαλύεται μέχρι να εξαφανιστεί τελείως από τη μεταλλική του μορφή.

🧪 Η Μέρα που Δύο Νόμπελ Έγιναν Πορτοκαλί Διάλυμα

Ο Ντε Χέβεσυ παίρνει τα δύο χρυσά μετάλλια, τα ρίχνει σε μια φιάλη με βασιλικό ύδωρ και τα αφήνει να διαλυθούν. Σταδιακά, ο στιλπνός χρυσός εξαφανίζεται, αντικαθίσταται από ένα πορτοκαλοκίτρινο διάλυμα.

Όταν οι Ναζί μπαίνουν στο Ινστιτούτο και ερευνούν τα γραφεία, τα ντουλάπια, τα συρτάρια, δεν βρίσκουν κανένα χρυσό μετάλλιο. Οι φιάλες με τα «βαρετά» χημικά διαλύματα στα ράφια δεν τους κινούν την παραμικρή υποψία.

Τα ονόματα των Von Laue και Franck είναι πια «κρυμμένα» μέσα σε ένα ανώνυμο διάλυμα.

Λίγο μετά, ο Ντε Χέβεσυ θα φύγει κι ο ίδιος στη Σουηδία, για να γλιτώσει από το καθεστώς.

🔁 Μετά τον Πόλεμο: Η Επιστροφή του Χρυσού

Μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Ντε Χέβεσυ επιστρέφει στην Κοπεγχάγη. Η φιάλη με το πορτοκαλοκίτρινο διάλυμα είναι ακόμη εκεί, στο ράφι.

Με προσεκτικές χημικές διαδικασίες, ο χρυσός ανακτάται από το βασιλικό ύδωρ. Το πολύτιμο μέταλλο αποστέλλεται στη Σουηδική Ακαδημία (Ίδρυμα Νόμπελ).

Η Ακαδημία λιώνει τον χρυσό και κατασκευάζει νέα μετάλλια, με τα ίδια ονόματα χαραγμένα πάνω τους. Τα μετάλλια επιστρέφονται στους νόμιμους κατόχους τους, τον Max von Laue και τον James Franck.

🌍 Επιστήμη Εναντίον Βαρβαρότητας

Η ιστορία του Γκέοργκ ντε Χέβεσυ δεν είναι απλώς ένα «έξυπνο χημικό κόλπο». Είναι ένα παράδειγμα του πώς η επιστημονική γνώση μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να προστατεύσει ανθρώπους και αξίες, όταν η βαρβαρότητα κυριαρχεί.

• Η χημεία δεν υπηρετεί μόνο τη βιομηχανία, αλλά και την ελευθερία.
• Ένα μπουκάλι με «απλό» διάλυμα μπορεί να κρύβει μια ανθρώπινη ιστορία θάρρους.
• Τα μετάλλια Νόμπελ έγιναν για χρόνια αόρατα, αλλά η πράξη του Ντε Χέβεσυ έμεινε ως σύμβολο αντίστασης.

Σήμερα, όταν μιλάμε για το βασιλικό ύδωρ στα μαθήματα χημείας, μπορούμε να θυμόμαστε ότι κάποτε δεν διέλυσε μόνο χρυσό, αλλά και ένα κομμάτι από την αλαζονεία ενός τυραννικού καθεστώτος.

The Chemist Who Dissolved Two Nobel Medals to Defy the Nazis

This is a fascinating story in which science quietly outsmarted barbarism.

🎖️ The Scientist: George de Hevesy

George de Hevesy (1885–1966) was a Hungarian chemist, a pioneer in the use of radioisotopes in physics and medicine. By the late 1930s he was working at the Institute for Theoretical Physics in Copenhagen, led by the great Nobel laureate Niels Bohr.

It was there, in Bohr’s institute, that one of the most remarkable stories of science-as-resistance would unfold.

📜 The Medals That Had to “Disappear”

In the institute, two gold Nobel Prize medals had been left in Bohr’s care:

• The medal of Max von Laue, Nobel Prize in Physics 1914. Von Laue was openly critical of Hitler and the Nazi regime.
• The medal of James Franck, Nobel Prize in Physics 1925. Franck, of Jewish origin, resigned his position in Germany in 1933 in protest and left the country.

The medals were engraved with their owners’ names. If Nazi forces found them in Copenhagen, it would be clear proof that these two German scientists had entrusted their prizes to Danish colleagues—dangerous evidence in a regime built on surveillance and retaliation.

⚠️ April 1940: Danger Approaches

In April 1940, Germany invades Denmark and occupies Copenhagen. Hevesy and his colleagues know that the institute will almost certainly be searched by the Gestapo.

Hide the medals in a drawer? Too easy to discover. Bury them in the garden? Risky for both the institute and the scientists.

Hevesy thinks like a chemist: if I can’t hide the medals, can I make them “disappear”?

⚗️ The Brilliant Idea: Aqua Regia

Hevesy decides to use one of the most powerful corrosive solutions known to chemists: aqua regia, literally “royal water”.

What Is Aqua Regia?

Property	Description
Composition	Mixture of concentrated nitric acid (HNO3) and concentrated hydrochloric acid (HCl).
Typical ratio	3 parts HCl to 1 part HNO3 (3:1).
Key property	One of the few solutions that can dissolve gold (Au) and platinum (Pt).
Name	Called “aqua regia” because it can dissolve gold, the “king of metals”.

How does it dissolve gold?

• Nitric acid oxidizes metallic gold to Au³⁺ ions.
• Hydrochloric acid provides Cl⁻ ions, which combine with Au³⁺ to form the tetrachloroaurate complex [AuCl₄]⁻.
• As gold ions are trapped in this complex, the metal keeps dissolving until it has completely vanished from its solid form.

🧪 The Day Two Nobels Became an Orange Solution

Hevesy takes the two gold medals, drops them into a flask of aqua regia, and lets them dissolve. Little by little, the shiny gold disappears, replaced by a yellow–orange solution.

When Nazi officers eventually search the institute—desks, cabinets, drawers—they find no gold medals. The shelves filled with “boring” chemical flasks do not attract their attention in the slightest.

The names of Max von Laue and James Franck are now “hidden” inside an anonymous liquid.

Soon afterwards, Hevesy himself escapes to Sweden to avoid the regime.

🔁 After the War: The Gold Returns

When the Second World War ends, Hevesy returns to Copenhagen. The flask with the orange solution is still there, quietly sitting on the shelf.

Using careful chemical procedures, he recovers the gold from the aqua regia. The precious metal is sent to the Swedish Academy (Nobel Foundation).

The Academy melts the gold and makes new medals, with the same names engraved on them. These are then given back to their rightful owners, Max von Laue and James Franck.

🌍 Science Against Barbarism

George de Hevesy’s story is not just a “clever chemical trick”. It is an example of how scientific knowledge can be used to protect people and principles when barbarism takes over.

• Chemistry does not serve only industry; it can also serve freedom.
• A simple lab flask can sometimes hold a story of courage and solidarity.
• For years the Nobel medals were invisible, yet Hevesy’s act remained a symbol of quiet resistance.

Today, when we talk about aqua regia in chemistry class, we can remember that once it did more than dissolve gold: it helped dissolve, in its own way, a small piece of a tyrannical regime’s power.